کاریز یزد

ایسنا/یزد آیین بزرگداشت «حسین مسرت» پژوهشگر پیشکسوت استان یزد به مناسبت هفته پژوهش برگزار شد.این مراسم امروز پنجشنبه ۲۳ آذرماه، با حضور جمعی از مسئولان فرهنگی استان یزد و اهالی کتاب و اندیشه در کتابخانه مرکزی یزد برگزار شد.«حسین مسرت» نویسنده و پژوهشگر پیشکسوت، کتابدار مرجع، نسخه‌شناس و فهرست‌نگار کتابهای چاپ سنگی و خطی سرشناس استان یزد و کشور است.*خبرگزاری ایسنا (1402/9/23) کاریز یزد...

در پس‌کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ برزن خرّمشاه یزد که شمار فراوانی از همشهریان خوب و خونگرم زرتشتی بزدی باشندۀ آن هستند، دبستانی کهن و تاریخی برجای‌مانده که سال‌ها جای دانش‌اندوزی کودکان زرتشتی دیه‌های: اهرستان، خیرآباد، کوچه بیوک، آبشاهی (نعیم‌آباد)، قاسم‌آباد و محمّدآباد بود. (1) ساختمانی که در آبان 1268 خورشیدی در زمان ناصرالدّین شاه قاجار، بنیان گشته و روزگاری 130 ساله دارد.با راهنمایی و همراهی نویسندگان کتاب نامور «تاریخ ادبیّات کودکان ایران»، آقای محمّد هادی محمّدی و خانم‌ها: زهرۀ قائینی و فرزانۀ طاهری و نیز آقای اسدالله شکرانه، مدیر بنیاد آذر یزدی و گروهی از هموندان (اعضا) بنیاد فرهنگی گرامی، از این دبستان که ساختمان آن کم‌وبیش هنوز سرپا و استوار است، ولی بی‌گمان دیری نخواهد کشید که از گزند باد و باران فرو خواهد پاشید، دیدار شد. در گوشه و کنار اتاق‌های این دبستان، کتاب‌های درسی سال‌های دور، نیمکت‌های موریانه خورده و یادگاری‌های دانش‌آموزانی که اکنون نواده‌های آنان سرگرم آموزش هستند، به چشم می‌خورد. در درون منبع آب وابسته به چاه ژرف این دبستان، انبوه بُراده‌های کاغذ موریانه خورده کتاب‌های درسی دیده می‌شود و بر دیوار دفتر بزرگ دبستان، نوشته‌هایی از اوستا و گات‌ها بر برگ‌های مقوّا جای دارد که دانش آموزان را به گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک و راه راست رهنمون می‌شود.ولی آنچه انگیزۀ کشانده شدن این گروه، در بامداد یکی از روزهای بهاری 1391 بدین جایگاه شد، برمی‌گردد به گفتگویی که چندین سال پیش آقای محمّدهادی محمّدی با زنده‌یاد مهدی آذر یزدی، داستان نویس نامی کودکان در یزد با او انجام داده و آذر گفته بود: در کودکی هرروز که از کنار این دبستان می‌گذشته، آهی می‌کشیده و می‌گفته: م کاریز یزد...

برای اینکه کودک را دهد یاد:«ز مهرِ باب، بهتر جورِ استاد»«دبستانِ خوشِ کیخسروی» شدبه دستِ «مهربان کیخسرو» ایجادسید فضل‌الله طباطبایی ندوشن (امید)پیش‌درآمدپارسیان هند (زرتشتیان ایرانی‌تبار) هنگامی‌که از چگونگی زندگی رنج‌بار و نا به سامان هم‌کیشان خود در ایران آگاه می‌شوند، در پی چاره‌اندیشی برمی‌آیند و با بنیان انجمنی به فکر یاوری مالی و معنوی به زرتشتیان ایران می‌افتند و نمایندگانی را از سوی خود به ایران می‌فرستند که نخستین آن مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا (1192-1269 ش) بود که به سال 1854 م (= 1233 ش) به ایران آمد و همراه با پیگیری برداشتن حقّ جزیه و دیگر کارهای بایسته برای آسایش زرتشتیان، ارزنده‌ترین کار خود را بنیان آموزشگاه هایی برای آموزش دانش آموزان زرتشتی دانست. «زیرا از تأسیس دولت صفویه تا سال 1870 م (1249 ه.ش) زرتشتیان نمی‌توانستند برای فرزندان خود مدرسه داشته باشند.»(دهقان نیری: 58) ازاین‌رو نخست در تهران یک مدرسۀ شبانه‌روزی بنیان گذاشت و یک سال و اندی پس‌ازآن برای گردآوردن دانش‌آموز راهی دو شهر بزرگ زرتشتی نشین ایران یعنی کرمان و یزد شد. وی با تلاش بسیار و با خوشنود کردن پدران توانست 12 کودک از کرمان و 20 کودک را از یزد به همراه خود به تهران بیاورد و با سرمایۀ خود آموزش دهد. (شهمردان، تاریخ فرزانگان: 626) ولی در بار دوم که با فرستادن ملا اردشیر مرزبان به همراه پول نقد به یزد به خرسند کردن پدران برای فرستادن کودکان به تهران براثر بدگویی برخی چشم تنگان کامیاب نشد، به‌ناچار و برای دنبالۀ جنبش فرهنگی خود به بنیان دبستان‌ها در یزد دست زد و برای آموزش کودکان، استاد جوانمرد شیرمرد را به یزد فرستاد. (همان: 639) مانکجی همچنین قانون نامچه‌ای برای آموزشگاه‌های وقفی و نیکوکاری خود کاریز یزد...

حسین مسرّتفرهنگ گلشن : اصغر گلشن تفتی ، به کوشش و مقدّمۀ کاظم دهقانیان نصرآبادی ، یزد : شاهنده، ویرایش پنجم [چاپ یکم]، 1402 ، وزیری ، 456 ص، مصوّر (بخش رنگی).از میان صدها فرهنگ لغت فارسی که در طول تاریخ در دست است ، تقریباً و همگی بر پایۀ نظام الفبایی واژه ها سامان یافته است . یعنی برای مراجعه بدان یکراست باید سراغ واژه رفت ودر حوزه های فلسفی ، عرفانی ، تاریخی و ادبی به گزارش یک واژه و گاهگاهی شواهدی از متون کهن و یا معاصر را در دامنۀ آن دید . حتّی فرهنگ های تخصّصی علمی و فنّی هم براساس نظام الفبایی سامان یافته اند ؛ ولی از میان این فرهنگ ها ، شماری هم هستند که کاربردی فراتر دارند و از آن سامان پیروی نمی کنند، مانند فرهنگ لغات قافیه که کلمات به ترتیب آخر آن ساماندهی شده و برای شاعران و سخنوران است یا فرهنگ زان سو است . و در میان این ها ، چند فرهنگ وجود دارد که به مباحثی هم چون . کلمات متشابه و متضاد و غیره پرداخته است که کهن ترین آن فرهنگ مشعل اثر کمال طالقانی چاپ شده به سال 1344 ش است و پس از آن چند کتاب با نام های گوناگون چاپ شده است که در پایان این گفتار می آید. کوتاه سخن آنکه در سال 1369ش آموزگار شیفته و علاقه مندی با نام « اصغر گلشن تفتی »(1304-1392ش) ، بر پایۀ بایستگی که خود بدان رسیده بود و بدون الگو برداری و نگریستن به کتاب های همانندی که نام آن ها می آید، دست به کار گردآوری فرهنگی به نام «فرهنگ نمونه و ناب» یا «فرهنگ نمونه : شامل ۶۰۰۰ لغت متشابه .متشاکل. متفاوت. متماثل. متّضاد» شد که نه تنها همۀ مباحث کتاب های پیشین را داشت، بلکه مباحث تازه ای نیز بدان پیوست شده بود .گردآورنده در بیان انگیزۀ ساماندهی چنین فرهنگی می نویسد : «برای هیچ کس پوشیده نیست که پایه و اساس همۀ کاریز یزد...

حسین مسرّتلغات متشابه (هم آهنگ)لغات متشاکل (همگون)لغات متفاوت (ناهمگون)لغات متماثل (همانند)لغات متّضاد (مخالف)لغات متجانس یا (هم ریشه)لغات متقارب (همگرا)لغات مترادف (هم معنا)لغات مشدّد و غیر مشدّد آن‌هالغات اضداد (دوگانه)جمع مکسّر لغات به فارسی سره و مفردشانلغات مخفف و اصل آن‌هالغات اختصاری (کوته نوشت) و اصل آن‌هالغات مقلوب (وارونه) دیگرچند نکتۀ گفتنی : با اینکه گردآورنده در تدوین کتاب خود به هیچ وجه به کتاب های همسانی که در مقدّمه این معرفی اشاره شد ، ننگریسته و کار خود را بر پایۀ روش های ابداعی خود بنیان نهاده . خوب بود در مقدّمه اشاره ای بدان ها می نمود و از برخی ظرایف و مباحث آنان بهره می برد .کار خوب گردآورنده که ای کاش با آوانویسی لاتین هم همراه شد بود ، مُعرب و مَشکول نمودن همۀ واژه برای درست خوانی و آسان خوانی واژه هاست .درشناسنامه و روی جلد آمده: چاپ هشتم ، ویرایش پنجم در حالی که ویرایش پنجم، چاپ نخست است . در فیپا درست نوشته: ویراست پنجم. نکتۀ بسیار قابل درنگ و در خور ستایش و الگو پذیر برای پژوهشگران اینکه به دلیل پیوند نزدیکی که نگارنده با آن گردآورنده داشت، بارها می دید که این مرد والا همّت به رغم ناتوانی جسمی، باز دست از پژوهش برنداشته و بی درنگ پس از چاپ سپاری کتاب نامبرده ، آخرین نمونۀ چاپ را به دست گرفته و ده ها واژۀ نو یافته را بدان می افزود . ****پس از درگذشت اصغر گلشن تفتی دو کتاب با عنوان زیر در نکوداشت او چاپ شد:گذری بر گلشن (یادنامه و کارنامۀ اصغر گلشن تفتی)، به کوشش: کاظم دهقانیان نصرآبادی، یزد: آواز قلم سدید ، 1393، وزیری، 288ص، رنگی. ( دربارۀ زندگی و آثار گلشن است.)یاد گلشن (مجموعۀ مقالات همایش ملّی نکوداشت مؤلّف فرهنگ گلشن)، به کوشش: محمّدباقر کما کاریز یزد...

حسین مسرّتنام شمس‌الدین آل‌احمد، نویسنده و محقق ایرانی با نام برادرش جلال آل‌احمد گره خورده و شاید کمتر درباره‌ خودش و خدماتش بدانیم. شمس که ۱۴ آذر سال ۱۳۸۹ از این جهان کوچید، علاوه بر نویسندگی و پژوهش، از اعضای ستاد انقلاب فرهنگی بود و نیز همه عمر به عنوان دبیر آموزش و‌ پرورش فعالیت کرده بود. اما دوستی من با زنده یاد شمس آل احمد، به دهه ۶۰ باز می‌گردد، در آن دهه ما به صورت ارسال نامه با یکدیگر ارتباط داشتیم و پس از آن هر زمانی که از یزد به تهران می‌رفتم، با ایشان دیداری در منزلشان حوالی خیابان وصال داشتم و ایشان هر بار که به منزلشان می‌رفتم و به شمس شیرینی یزدی هدیه می‌دادم، یک کتابی به من هدیه می‌دادند. ایشان هم به شوخی در صفحه اول کتاب می‌نوشتند: «این کتاب در وجه پشمک حسین مسرت!». یکی از آثار ماندگار شمس آل احمد، طوطی نامه و سفر روس است که با زنده یاد جلال آل احمد منتشر کردند.اخیرا نیز متنی توسط آقای سید محمدعلی گلاب‌زاده منتشر شده، به نام سفر به کرمان و یزد از یادداشت‌هایشان منتشر شده است. او انسانی درویش و عارف بود.زنده یاد شمس آل احمد به غیر از علاقه برروی متون ادبی، سفرنامه‌ها، کتاب‌هایی در وصف برادرش (جلال آل احمد) به موضوع جالب دیگر عشق می‌ورزید. کاری که بنده به ایشان کمک می‌کردم تا زمانی که شمس آل احمد زنده بود، او علاقه عجیبی به ادبیات راننده‌ها داشت (به اصطلاح ماشین نوشته‌ها!) او متن‌هایی که پشت ماشین‌های سنگین و باری و اتوبوس‌ها نوشته می شد، یادداشت و جمع آوری می‌کرد. هر زمان که به تهران می‌آمدم من نیز به سفارش ایشان در طول مسیر نوشته‌های پشت وانت ها، اتوبوس ها را می‌خواندم و یادداشت می‌کردم تا به آقای آل احمد بدهم. متاسفانه عمر ایشان وفا نکرد و این اثر برای ماشی کاریز یزد...

حسین مسرّتچنانکه همگان در اهمیّت سفرنامه­های فارسی می دانند هرکدام از سفرنامه­ها به منزلۀ اسناد مهمّی در تاریخ فرهنگی اجتماعی و سیاسی هر کشور و شهر است و کتاب مهمّ «سفر به جنوب ایران» نوشتۀ آلبرت هوتوم شیندلر که یکی از آگاهان تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار است، در همین ردیف قرار دارد.در گفتار زندگی و آثار شیندلر که نگارنده پیش تر در ماهنامۀ دریچه درج کرده است. به نقل از ادوارد براون و جرج کرزن از دقّت نظر و اطّلاعات وسیع او در زمینۀ تاریخ ایران آشنا می­شویم. نگاهی به کتابها وگفتارهای برجای مانده از شیندلر، نشانه­ای از آگاهی کافی او از اوضاع سراسر ایران است که بواسطۀ اقامت طولانی مدّت در ایران حاصل شده است، بویژه آنکه او به خوبی به زبان فارسی سخن می­گفت و در مسیرهایی که در گوشه و کنار ایران داشت به خوبی با همراهان و رهگذران و ساکنان ارتباط برقرار می کرد و از سویی می­دانیم که او حتّی درباره گویشهای گوناگون ایران نیز تحقیق کرده و مطالبی نگاشته است. همین امر بر میزان دقّت او افزوده است.خواننده از خلال کتاب سفر به جنوب ایران 1879، نه تنها با روستاها و جمعیّت آن آشنا می­شود، بلکه اطّلاعات خوبی از شیوۀ معیشت و محصولات سرزمین، نوع روابط ارباب و رعیّت و حتّی میزان مالیات آن روستا یا شهر را در سالیان گذشته و حال را به دست می­آورد. شیندلر زمین­شناس و خاک­شناسی دقیق است و حتّی گیاه­شناس. فرهنگی از نامهای گیاهی را می­توان از این کتاب استخراج کرد و نیز روستاها و شهرهای معدن­خیز کشور را شناخت و نوع آب و هوا و شیوۀ سکونت و دیگر موارد ملک­داری و زندگی هر سامان را بدست آورد. شیندلر نه تنها جامعه شناسی خبره است و به خوبی تصویری از اوضاع اجتماعی و مردم­شناسی هر سامان می­دهد، بلکه سیاستمد کاریز یزد...

حسین مسرّتمعرّفی نسخه­ های خطی سفرنامهسفرنامۀ يزد، نسخۀ خطّی كتابخانۀ ملك، ش 6287، نستعليق خوش، سدۀ 13[1] ،کاتب ناشناس، 40 برگ[2]. (افشار و دیگران، 1361، ج3 :467- 468)سیاحت­نامه، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش700، شکسته نستعلیق خفی، سدۀ 13، کاتب ناشناس، 41برگ. (اعتصامی، 1311، ج2 : 444)ریز فيلم آن به شمارۀ 2237 و عكس آن به شماره‌های 5999 و 6979 با عنوان سفرنامۀ قم و کاشان و یزد و کرمان و خلیج فارس در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران قرار دارد. (دانش­پژوه، ج1: 120،ج3: 270)مستنداتی دربارۀ نویسندۀ سفرنامهبنا بر پژوهش نگارنده و فراهم شدن گواهانی چند از جمله همانندی نگارش اين كتاب با سفرنامۀ خراسان نوشتۀ سر آلبرت هوتوم شيندلر و اينكه سیدابوالقاسم فاضلی در مقالۀ خود از سفر شيندلر به يزد نام می‌برد (فاضلی، 1353: 6) و اتفاقاً تاریخ این سفر با تاریخ مندرج در نسخه­های مورد استفاده هم یکی است، یعنی 1879م. و جای ديگر چنين اشاره‌ای نشده است، چنانكه بر می­آید، نسخه‌اي از سفرنامۀ تلگرافچی، نزد فاضلی بوده است، و نیز اشاره آقای جهانگیر اوشیدری در کتاب دانشنامۀ مزدیسنا که به نقل از منبعی ناگفته دربارۀ جمعیّت زردشتیان یزد به نقل از نوشتۀ شیندلر در سال 1879م استناد کرده و می‌نويسد: «در 1258 خورشيدی [يعنی همان 1879م، تاريخ سفرنامه] بنا به نوشتۀ جنرال هوتم شيندلر، شهر يزد 1242 نفر و دهات اطراف و بخشها 5241 نفر و جمع كل 6483 نفر اسـت.» (اوشیدری، 1371: 509-508) لرد کرزن هم در کتاب ایران و قضیّۀ ایران اشاره به همین آمار به نقل از شیندلر دارد. (کرزن، 1367، ج2: 294) ولی او و اوشـيدری از مأخـذ خـود نام نبرده­اند و یقیناً از مقالۀ شيندلر با عنوان: «پارسیان در ایران و زبان آن» که در سال 1881 به زبان آ کاریز یزد...

حسین مسرّتنخستين بار يوسف اعتصامی در فهرست كتابخانۀ مجلس آن را معرّفی كرد، سپس ايرج افشار در مجلّۀ جهان‌نو آن را شناساند (افشار، 1327 :297-299)، آن گاه در سواد و بياض ذيل عنوان: «يزدیها تلگراف نمی‌خواهند»، بخشی از آن را درج و به معرّفی‌اش پرداخت. (افشار، 1344: 239-237) بعدها در کتاب يادگارهای يزد، بخش يزد آن را چاپ كرد (افشار، 1374، ج 1: 672-670) و سپس در فرهنگ ايران زمين متن كامل آن را با همياری عبّاس سايبانی به چاپ رساند. (شیندلر، 1352: 260-183) سپس توسّط علی سپهری اردکانی بخش اردكان و ميبد اين سفرنامه با اشتباهات چاپی فراوان در کتاب تاريخ اردكان درج شد. (سپهری اردکانی، 1364، ج 1: 74-72) و آخرین بار توسّط نگارنده بخش یزد آن درکتاب یزد، یادگار تاریخ درج شد. (مسرّت، 1395: 36-28)مصطفی درایتی در فهرستوارۀ دست‌نوشته‌های ایران (دنا) آن را ذیل نامهای: سفرنامۀ یزد (درایتی، 1389،ج6: 151) سفرنامۀ قم و کاشان و یزد و کرمان و خلیج فارس (همان: 143) و سیاحت نامۀ تلگرافچی فرنگی (همان: 265) آورده است. نگارنده ‌كوشیده است آن را با توضيحات و زيرنويسهاي مختصر و مفيد تصحیح کند. موارد اختلاف با نسخۀ مجلس با حرف «مج»، با نسخه کتابخانۀ ملک با حرف «مل»، توضيحات ايرج افشار با «الف» و توضيحات نگارنده با «م» در پاورقی با اعداد لاتین مشخّص شده است. چون شيوۀ نگارش يكسانی در سفرنامه ديده نمی‌شود، از اينرو كوشش شد، رسم‌الخطّ پذيرفته شدۀ فرهنگستان زبان وادب فارسی در بازنويسی سفرنامه به كار برده شود.کتابنامهالف) کتاب:اعتصامی، يوسف (1311) فهرست نسخه‌های كتابخانۀ مجلس شورای ملّی، جلد دوم، چاپ اوّل، تهران: كتابخانۀ مجلس شورای ملّی، ص444.افشار، ایرج (1344) سواد و بياض، جلد اوّل، چاپ اوّل، تهران: دهخدا، صص 23 کاریز یزد...